افغانستان سنت‌های جالب، ساختارهای معماری جذاب و تاریخ منحصر به فرد خود را دارد. جمعیت افغانستان با اين همه کثرت‌قومی، برای سنت‌ها و عُرف‌های خويش ارزش ويژه‌ای قایل است. به میراث‌های فرهنگی خويش احترام می‌گذارند، در مورد ميراث‌ها، رسوم و عنعنات گذشته‌ی خويش بیشتر می‌آموزند و دانش خود را از نسلی به نسلِ دیگر منتقل می‌کنند.

البته مکان‌های فرهنگی قابل توجه، آثار تاریخی و معماری‌های منحصر به فرد آن‌کشور در این امر نقش به ‌سزایی دارند. فرهنگ دینی و معنوی افغانستان شامل چهار دوره‌ی تدریجی رشد تاریخی است که عبارت‌اند از: مراحل رشد بُت‌پرستی، یونانی، بودایی و اسلامی.

این دوره‌ها با معماری منحصربه ‌فرد خويش، به ‌شدت با یک‌دیگر متفاوت است. متأسفانه چند سال پیش، دو مجسمه‌ی غول‌پیکر بودا، روی صخره‌ای در دره‌ی بامیان از ولایت‌های مرکزی افغانستان، در ۱۳۰ کیلومتری کابل منفجر شد. در آن‌زمان مجسمه‌ها را “اشیای بُت‌پرستی” نامیدند و بر لزوم تخریب آن‌ها تأکید کردند. سپس اکثر آثار با ارزش ضمنی در آن مکان تاريخی و باقی‌مانده از تخريب به‌شمول بقایای مجسمه‌ی اصلی، به حراج رفت.

این‌گونه تخریب‌ها و چپاول ربطی به دین مقدس اسلام ندارد. اگر با دین مخالف بودند، حتا غیورترین پرچم‌دارانی که به رهبری سردار افسانه‌ای ابنِ‌قتیبه به ماوراءالنهر هجوم آورده بودند، می‌توانستند نابود کنند. این مجسمه‌های عظیم ممکن است صدها بار توسط امپراطوری‌ها، قشون‌ها و افراد مختلف در جريان لشکرکشی‌ها به‌منظور گسترش دین در اقصی نقاط جهان و در درازنای نزدیک به یک‌و‌نیم هزار سالِ بعد از ظهور اسلام، تخريب شده باشند. مگر این‌طور نیست؟!

کنده کاری‌های صخره‌ای در قرن ششم پس از میلاد در فهرست میراث جهانی یونسکو ثبت شده‌است. در افغانستان آثاری چون شهر باستانی هرات، مناره و آثار باستانی در جام، مناظر فرهنگی و یافته‌های باستان‌شناسی در دره‌ی بامیان، موزیم ملی در کابل وجود دارند و اکنون اين يک مسوولیت و رسالت بسیار مهم وهمه‌گانی به دوش قشر آگاه و چيزفهم است که آن‌ها را از ياد نبريم و در راستای حفظ اين ميراث‌های فرهنگی حمایت نهادهای ذيربط جامعه‌ی جهانی را جلب نماييم که در این فرآیند از اهمیت بالای برخوردار است.

نقطه مشترک

شرکت حفاظت از میراث‌های فرهنگی افغانستان، به‌منظور حفاظت از تمامیِ جنبه‌های میراث فرهنگی افغانستان، از جمله موزيم‌‌ها، بناهای تاریخی، محوطه‌های باستان‌شناسی، موسیقی، هنر، صنایع دستی سنتی و غیره، بر اصل تبیین اهمیت حفظِ میراث‌های فرهنگی و تاريخی در تقویت هویت ملی ایجاد شده‌است. استفاده از اماکن تاريخی و میراث‌های فرهنگی برای تبدیل شدن به محل تجمع مبارزان غیرقابل قبول است.

راهبرد یونسکو کمک به برقراری مجدد پیوند بین جمعیت و تاریخ فرهنگی آن‌ها و القای حِسِ مالکیت مشترک بر بناهایی است که هویت فرهنگی بخش‌های مختلف جامعه را نشان می‌دهند. بر اساس سخنان دبیرکل سازمان ملل متحد که “مأموریت ما کمک به خود افغان‌ها است”، افزایش اثربخشی کار مربوط به حفاظت از میراث فرهنگی افغانستان مهم است. به درخواست دولت افغانستان برای هماهنگی تلاش‌های بین‌المللی در زمینه‌ی رشد فرهنگ يونسکو، کمیته‌ی هماهنگ کننده‌ی بین‌المللی برای حفاظت از میراث‌های فرهنگی افغانستان، زیر نظر یونسکو ایجاد شده‌است. توصیه‌های این کمیته به دولت افغانستان این امکان را می‌دهد که چارچوب پالیسی فرهنگی را برای حفاظت مستقیم و بلندمدت از میراث‌های فرهنگی توسعه بدهد.

تطبیق پروژه‌های مختلف عملیاتی یونسکو با هدف حفظ میراث‌های فرهنگی افغانستان بسیار مؤثر است. در مجموع، تقویت همکاری‌های فرهنگی بدون شک یکی از سازوکارهای مهم در جلوگیری از انزوای بین‌المللی کنونی افغانستان خواهد بود. اطمينان به اينكه سرنوشت ميراث‌های فرهنگی منحصر به فرد روشن خواهد بود، هميشه پايدار می‌ماند.

اوزبیکستان به‌ طور مداوم با قوت و اراده‌ی راسخ تحقیقات انجام می‌دهد، تماس‌های همه‌جانبه برقرار می‌کند و در گفت‌وگوهای مرتبط به موضوع شرکت می‌کند.

مسوولين حکومت جديد/امارت اسلامی نیز در تلاش است تا اقتدار سیاسی خود را نزد جهانيان ثابت کند. در این مسیر، سران امارت اسلامی طالبان برای خروج از انزوا، اظهارات دلگرم ‌کننده‌ای را به جهانیان ارایه می‌دهند و به نحوی مطمئین است با اقدام عملی وعده‌های خود را ثابت خواهند ساخت و جامعه‌ی جهانی مدت زیادی منتظر نخواهد ماند.

تاریخ و میراث‌های فرهنگی دو کشور همسايه و هم‌زبان مشترکات زيادی دارد. دو کشور اوزبیکستان و افغانستان که زمانی دو پادشاهی بودند، طبیعتاً قرابت تاریخی جدایی‌ناپذیری دارند. علمای بزرگ ما علی‌شیر نوايی (هرات)، ظهیرالدین محمد بابر (کابل)، ابوریحان بيرونی (غزنه) و بابا رحیم مشرب (تخار) در سرزمین افغانستان امروزی ساکن شده‌اند. فرزند اندیجان، بنیان‌گذار یکی از بزرگ‌ترین تمدن‌های جهان، بابر میرزا وصیت کرده‌است در کابل دفن شود و در زیباسازی این شهر سهم به ‌سزایی داشته‌است. بناهای معماری ساخته شده توسط تیمور میرزا، به‌ویژه حسین بايقرا، نوه‌ی محبوب امیر تیمور، مادرش گوهرشادبیگیم، امروزه نماد غرور ملی و افتخار مردم افغانستان و اوزبيک‌های دوطرف مرز است.

برای بیان تاریخ کهن مردم افغانستان، البته در آرشیف‌ها و نسخه‌های خطی اوزبیکستان منابع بسیار ارزشمندی وجود دارد که در انتظار تحقیقات مشترک دانشمندان دو کشور و هم‌چنین در مراحل اکتشافات است. بنابراین، حفظ مشترک میراث‌های تاریخی و فرهنگی افغانستان وظیفه‌ی مقدس دو قوم و دو ملت برادر در قبال نسل آینده، علم جهانی و تمدن بشری است. برای این منظور، من معتقدم که مورخان، باستان شناسان و متخصصان دو ملت باید با حمایت سازمان ملل متحد، یونسکو و آیسِسکو همکاری نزدیک داشته باشند.

اين مهم از انظار پوشیده نیست که بسیاری از مکان‌های میراث فرهنگی، یافته‌های باستان‌شناسی، وجوه موزيم‌ها در قلمرو این جغرافيای آشفته غارت شده و بسیاری از آن‌ها در مجموعه‌های خصوصی در سراسر جهان پراکنده و به موزيم‌های مختلف گنجانيده شده‌اند.

کنوانسیون‌ها و اسناد بین‌المللی که باید در مناطق جنگ‌زده رعایت شود، توسط هیچ نیرو و گروهی در خاک افغانستان رعایت نشده‌است. مِنبعد، یکی از وظایف اصلی، ایجاد یک گروه بین‌المللی متخصصين تحت نظر یونسکو، مشمول کارشناسان برجسته از کشورهای همسایه، برای کمک به جمع‌بندی میراث‌های فرهنگی افغانستان است که در نتیجه‌ی سال‌ها جنگ متلاشی و پراکنده شده‌است.

اين‌جا می‌خواهم از یک واقعیت یادآوری کنم. در دهه‌ی ۱۹۸۰ آثار هنرمندان اوزبيک برای موزیم‌های افغانستان خریداری و به موزه‌ها و گالری‌های هنری آن‌ها اهدا می‌شد. به‌ویژه دو اثر من و چهار اثر از هنرمند معروف شویرا حسنوا به وزارت فرهنگ افغانستان ارسال شد. در آن زمان گفته می‌شد که این آثار در موزیمهای کابل و مزارشریف وجود دارد. زمانی‌که در مزارشریف بودم، علاقمند شدم که از سرنوشت این موزیم‌ها و گالری‌ها پی بِبَرم. مسوولان پرسیدند: «در زمانی که مردم برای زنده ماندن و یافتن غذا با مشکل مواجه هستند، چگونه می‌توان از ثروت فرهنگی صحبت کرد؟ در دل ما نمی‌گنجد.» پس هیچ تضمینی وجود ندارد که نسل جوان، سندروم «تندیس‌های بامیان» را در جایی در این مفاهیم تکرار نکند.

پذیرش انتخاب سیاسی کنونی مردم رنج دیده‌ی افغانستان که در نتیجه‌ی چندین اشتباه جامعه‌ی جهانی رنج‌های زیادی را متحمل شده‌اند، بدون مداخله در امور داخلی آن، همکاری، از جمله کمک‌های بشردوستانه، وظیفه‌ی اصلی است. در اين ميان اوزبیکستان به‌عنوان پلی برای وصل جامعه‌ی جهانی به افغانستان نقش بارز ايفا می‌کند. این بدان معنی است که اوزبیکستان همیشه آماده است در حفظ آثار تاریخی مردم افغانستان و حفظ میراث‌های فرهنگی در دوره‌های سخت سیاسی و اقتصادی اين کشور همسايه، هم‌زبان سهیم باشد. فلهذا از سازمان‌های فرهنگی و هنری بین‌المللی می‌خواهیم برای تسریع در اجرای چنین کارهای خیر فعال باشند.

به نظر من میراث‌های فرهنگی غنی افغانستان باید به‌‌عنوان میراث‌های فرهنگی جهانی درنظر گرفته شود. سازمان ملل متحد، یونسکو، آیسِسکو، سازمان همکاری اسلامی، سازمان همکاری‌های اقتصادی، در شناسایی و ثبت مکان‌های تاريخی و میراث‌های فرهنگی در توافق با دولت افغانستان اقدامات مجدد به‌خرج دهند. به‌‌ویژه مهم است که اوزبیکستان کارشناسان خود را برای کمک به توسعه‌ی موارد پیشنهادی، برای تأیید صدمه ميراث‌های فرهنگی و در نهایت ترميم و تعمیر تدریجی آن‌ها، و دست‌رسی به مسیرهای توریستی محلی و بین‌المللی موظف نمايد.

اذعان می‌دارم کشور ما در صورت لزوم می‌تواند کمک‌های روش‌شناختی و علمی-روشی لازم را در این زمینه ارایه دهد. اوزبیکستان هم‌چنین می‌تواند به تبادل تجارب در مطالعه، تعمیر و استفاده از سایت‌های میراث فرهنگی و همچنین آموزش متخصصان جوان افغان در این زمینه‌ها کمک کند.

می‌خواهم تأکید کنم که صلح و آرامش در هر کشوری که سنت‌های ملی، آثار تاریخی و زیارت‌گاه‌های شخصیت‌های بزرگ و میراث‌های فرهنگی ‌شان را گرامی می‌دارند و از آن‌ها بطور جدی حفاظت می‌کنند، حاکم خواهد بود. بیهوده نیست پدران ما می‌گفتند: «نفس بزرگان را که از دنیا رفته‌اند، آگاهانه مزاحم نشویم، تا همیشه بر ما شادی کنند». این بدان معنی است در کشوری که مردم آن تاریخ و فرهنگ خود را ارج مینهند و یاد مقدسات بزرگ را زیر پا نمی‌گذارند، در هر خانواده، گوشه و کنار آن کشور، صلح، آرامش و شادی برقرار می‌شود.

از این‌ رو شوکت میرضیایوف رییس جمهور اوزبیکستان، بارها آماده‌گی خود را نه‌ تنها در منطقه‌ی ما، بلکه در سایر کشورها به‌ویژه در افغانستان برای گرامی‌‌داشت یاد و خاطره‌ی اجداد و اندیشمندان و اولیای بزرگمان اعلام کرده‌است.

چنانچه در در۳۰ نوامبر ۲۰۲۱، هیئت موظف ريیس‌جمهور اوزبیکستان تحت ریاست عصمت‌الله ایرگش‌اُف نماینده‌ی خاص رییس جمهوری ازبیکستان در امور افغانستان، با نماینده‌گان دولت موقت افغانستان دیدار نمود که به‌طور رسمی از موجود اراده‌ی سیاسی تاشکند تأکید می‌کند.

 

نوسنده: تورسون علی قوزیوف،

آژانس میراث فرهنگی ازبیکستان